در سال‌های اخیر بسیاری از والدین هنگام مراجعه به کلینیک‌های علوم اعصاب کودک از یک مشکل مشترک صحبت می‌کنند؛ سردردهایی که ظاهرشان ساده است اما تکرارشان آرامش خانواده را به هم می‌زند. در مجموعه زاکرین، جایی که دکتر فرامرز ذاکری بهترین متخصص اعصاب و روان کودک سال‌هاست به بررسی علائم عصبی و شناختی کودکان می‌پردازد، رفتارشناسی سردردها یکی از موضوعاتی است که همیشه بیشتر از انتظار والدین پیچیدگی نشان می‌دهد. ترکیب فشارهای آموزشی، اختلالات توجهی، کم‌خوابی و اضطراب اجتماعی باعث شده موارد سردرد در کودکان نسبت به دهه قبل افزایش قابل‌توجهی داشته باشد. براساس داده‌های بین‌المللی، حدود ۶ درصد کودکان زیر ۷ سال و نزدیک به ۲۵ درصد دانش‌آموزان دوره دبستان حداقل یک بار در ماه سردرد قابل توجه را تجربه می‌کنند. این عدد در نوجوانان به حدود ۵۰ درصد می‌رسد. همین شیوع بالا اهمیت بررسی اصولی و علمی این مشکل را دوچندان می‌کند.

وقتی والدین از «چرا کودک من سردرد می‌گیرد» صحبت می‌کنند، معمولاً به دنبال پاسخی ساده هستند. اما واقعیت این است که مغز کودک، بر خلاف ظاهر کوچک و ظریفش، به شدت تحت‌تأثیر عوامل محیطی، جسمانی و روانی قرار دارد. حتی اختلالاتی مانند بیش‌فعالی یا مشکلات یادگیری، که کمتر والدینی ارتباط آن را با سردرد می‌دانند، گاهی باعث بروز فشارهای عصبی می‌شود. در کلینیک‌هایی مانند زاکرین، بررسی چنین مواردی اساس تشخیص دقیق است؛ یعنی هیچ سردردی بدون تحلیل الگوی رفتاری و عصبی کودک تفسیر نمی‌شود.

نشانه‌های سردرد کودکان

وقتی درباره نشانه‌های سردرد کودکان صحبت می‌کنیم، الگوها با بزرگسالان کاملاً متفاوت‌اند. کودک نمی‌تواند مانند یک فرد بالغ نوع درد، نقطه دقیق یا شدت آن را توضیح دهد. به همین دلیل متخصصین از الگوهای رفتاری برای تشخیص استفاده می‌کنند. برخی کودکان در زمان سردرد گوشه‌گیر می‌شوند، برخی دیگر حساسیت به نور نشان می‌دهند و برخی ناگهان بی‌حال و خواب‌آلود می‌شوند. طبق گزارش انجمن سردرد کودکان اروپا، بیش از ۴۰ درصد کودکان مبتلا به سردرد هنگام درد قادر نیستند جمله‌ای دقیق درباره آن بیان کنند.

علائمی که والدین باید به آن توجه کنند شامل این موارد است:
– کاهش ناگهانی انرژی
– امتناع از بازی
– فشار دادن چشم‌ها
– پنهان شدن در گوشه‌های تاریک
– گریه بی‌دلیل
– بیدار شدن مکرر شبانه

 

اگر سردرد همراه با تهوع، تاری دید یا اختلال تعادل باشد، اهمیت بررسی بیشتر چند برابر می‌شود. این همان جایی است که حضور یک متخصص مانند دکتر فرامرز ذاکری می‌تواند فرآیند تشخیص را ساده‌تر کند.

علت سردرد در کودکان

وقتی از علت سردرد در کودکان صحبت می‌کنیم، مجموعه‌ای از عوامل جسمی، عصب‌شناختی، محیطی و حتی آموزشی درگیر می‌شود. جالب است بدانید در پژوهشی که سال ۲۰۲۳ در آمریکا انجام شد، مشخص شد ۳۲ درصد سردردهای کودکان به دلیل کم‌آبی، ۲۱ درصد به دلیل کم‌خوابی، و حدود ۱۸ درصد به دلیل اضطراب مرتبط با مدرسه است. همین آمار نشان می‌دهد که مشکل همیشه از مغز آغاز نمی‌شود؛ گاهی سبک زندگی، برنامه خواب یا تغذیه نقش اصلی را ایفا می‌کنند.

دلایل رایج سردرد در کودکان شامل:
– خستگی چشم ناشی از استفاده طولانی از وسایل دیجیتال
– بی‌نظمی خواب
– استرس تحصیلی
– فعالیت شدید بدنی
– آلرژی‌ها
– کمبود ویتامین D
– فشارهای اجتماعی مدرسه، مخصوصاً در دوران دبستان

یکی از عوامل کم‌تر شناخته‌شده، ارتباط میان اختلالات یادگیری و سردرد است. کودکانی که در خواندن، نوشتن یا پردازش اطلاعات مشکل دارند، هنگام تلاش برای جبران ضعف، فشار شناختی بیشتری تحمل می‌کنند. این فشار گاهی به شکل سردردهای عصرگاهی یا سردرد صبحگاهی کودک ظاهر می‌شود.

انواع سردرد در کودکان

به طور کلی سردردهای کودکان در سه دسته اصلی قرار می‌گیرند:

۱) سردرد میگرنی در کودکان
میگرن در کودکان برخلاف بزرگسالان معمولاً دوطرفه است. کودک از نور فرار می‌کند، گاهی تهوع دارد و به دنبال محیطی ساکت می‌گردد. طبق داده‌های جهانی، شیوع میگرن در کودکان حدود ۱۰ درصد است و در دختران پس از ۱۰ سالگی افزایش واضحی پیدا می‌کند.

۲) سردرد تنشی کودکان
این نوع سردرد شایع‌ترین مدل است و معمولاً به دلیل استرس، خستگی عضلانی گردن یا فشارهای آموزشی بروز می‌کند. کودک آن را به صورت فشار روی سر توصیف می‌کند. از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲ گزارش این نوع سردرد در میان دانش‌آموزان ابتدایی ۱۸ درصد افزایش داشته است.

۳) سردردهای ثانویه
این نوع سردردها به دلیل یک عامل دیگر مثل عفونت، سینوزیت، کم‌خوابی یا مشکلات بینایی ایجاد می‌شوند. در کودکان، سینوزیت یکی از دلایل رایج سردردهای مداوم صبحگاهی است.

سردرد مکرر در کودکان

وقتی والدین می‌گویند سردرد هر هفته یا هر چند روز یک بار تکرار می‌شود، با مسئله سردرد مکرر در کودکان مواجهیم. تکرار سردرد نشان می‌دهد که یک عامل پایدار در پس زمینه وجود دارد. این عامل می‌تواند استرس مدرسه باشد، یا اختلالات توجه مانند ADHD که به شکل غیرمستقیم فشار شناختی زیادی ایجاد می‌کند. جالب است بدانید طبق آمار CDC، کودکان مبتلا به ADHD حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد بیشتر از سایر کودکان سردرد گزارش می‌کنند.

یکی از مواردی که در کلینیک زاکرین بارها مشاهده شده این است که برخی سردردهای مکرر ناشی از اختلالات خواب هستند. بیش از ۴۰ درصد کودکان دبستانی خواب ناکافی دارند و همین مسئله می‌تواند قدرت یادگیری، تمرکز و خلق‌وخو را تحت تأثیر قرار دهد. در چنین مواردی اصلاح الگوی خواب بدون هیچ دارویی می‌تواند سردرد را به شکل قابل توجهی کاهش دهد.

سردرد ناگهانی کودک

گاهی والدین گزارش می‌کنند که کودک در میان بازی یا هنگام غذا خوردن ناگهان سرش را گرفته و می‌گوید درد دارد. سردرد ناگهانی کودک همیشه نیازمند توجه است، زیرا آغاز ناگهانی می‌تواند به معنای واکنش شدید بدن باشد. دلایل شایع آن شامل کم‌آبی، افت قند خون، نور شدید، سروصدای زیاد یا حتی شروع میگرن است.

در موارد نادر آغاز بسیار شدید و ناگهانی ممکن است نیاز به بررسی فوری داشته باشد، اما این موارد کمتر از یک درصد سردردهای کودکان را شامل می‌شوند. به همین دلیل ارزیابی آرام و ساختاریافته اهمیت زیادی دارد.

سردرد شدید کودک

شدت درد همیشه نشانه بیماری خطرناک نیست. در بعضی کودکان آستانه تحمل درد پایین است یا به دلیل حساسیت عصبی، درد را شدید گزارش می‌کنند. با این حال سردرد شدید کودک زمانی اهمیت پیدا می‌کند که همراه با موارد زیر باشد:
– تاری دید
– تب
– استفراغ جهشی
– بی‌حالی شدید
– اختلال راه رفتن
– سفتی گردن

موارد بالا نیازمند بررسی تخصصی هستند. در کلینیک‌هایی مثل زاکرین معمولاً از ارزیابی عصبی و بررسی عملکردهای شناختی استفاده می‌شود تا مشخص شود منبع سردرد کجاست.

نقش اختلالات روانی و شناختی در سردرد

در سال‌های اخیر یکی از پرسش‌های رایج والدین این بوده که آیا اضطراب می‌تواند سردرد ایجاد کند؟ پاسخ مثبت است. سردرد ناشی از اضطراب در کودکان بخش بزرگی از مراجعات کلینیکی را تشکیل می‌دهد. کودکی که نگران امتحان، کلاس جدید یا روابط اجتماعی است، معمولاً دچار تنش عضلانی و اختلال خواب می‌شود و همین عوامل به مرور سردرد ایجاد می‌کند.

در کنار اضطراب، برخی اختلالات مانند ADHD، اختلال پردازش شنیداری یا اختلالات یادگیری نیز می‌توانند موجب فشار شناختی شوند. وقتی کودک برای انجام تکالیف چند برابر انرژی مصرف می‌کند، سیستم عصبی او سریع‌تر خسته می‌شود و سردرد عصرگاهی اتفاق می‌افتد.

در چنین مواقعی والدین معمولاً به دنبال راههای درمان استرس کودکان هستند؛ چون کاهش اضطراب یکی از مؤثرترین روش‌ها برای کاهش سردردهای تنشی به شمار می‌رود.

روش‌های تشخیص سردرد کودکان

ارزیابی علمی سردرد ترکیبی از بررسی رفتاری، پرسش‌های دقیق از کودک، معاینه سیستم عصبی و در صورت نیاز ابزارهای پیشرفته است. روش‌های تشخیص سردرد کودکان شامل:
– ارزیابی الگوی خواب
– بررسی سبک آموزشی کودک
– تست‌های بینایی
– بررسی سابقه خانوادگی
– ارزیابی تشخیصی شناختی
– بررسی عصبی کودک

طبق داده‌های علمی، بیش از ۷۰ درصد سردردهای کودک بدون نیاز به تصویربرداری قابل تشخیص هستند. اما زمانی که علائم خطر دیده شود، تشخیص‌های دقیق‌تری مثل بررسی‌های عصبی و نقشه مغزی کمک بزرگی می‌کند.

نقش نقشه مغزی در سردرد کودکان

نقشه‌برداری مغزی یا EEG یکی از ابزارهای مهم برای تحلیل فعالیت الکتریکی مغز است. در مواردی که الگوی سردرد غیرمعمول باشد، دکتر فرامرز ذاکری و متخصصان مشابه، از این ابزار برای مشاهده میزان فعالیت بخش‌های مختلف مغز استفاده می‌کنند. اگر فعالیت‌های بیش‌ازحد در نواحی خاص دیده شود، احتمال وجود اختلالاتی مثل میگرن، اضطراب یا مشکلات توجه بیشتر می‌شود.

تشخیص میگرن کودکان

وقتی صحبت از تشخیص میگرن کودکان می‌شود، بسیاری از والدین تصور می‌کنند میگرن فقط یک سردرد خیلی شدید است؛ در حالی‌که الگوی میگرن در کودکان به‌طور قابل‌توجهی با بزرگسالان تفاوت دارد. کودکان معمولاً دوره‌های کوتاه‌تر اما شدیدتر تجربه می‌کنند و ممکن است قبل از شروع درد، علائمی مانند خستگی، پرخاشگری یا بی‌حالی نشان دهند. طبق گزارش سال ۲۰۲۲ انجمن میگرن، حدود ۱۰ درصد کودکان بین ۵ تا ۱۵ سال علائم میگرن را تجربه کرده‌اند.

تشخیص میگرن زمانی قطعی‌تر می‌شود که سردرد همراه با موارد زیر باشد:
– حساسیت به نور
– تهوع
– صداگریزی
– تغییرات خلقی قبل از آغاز درد
– سابقه خانوادگی

دانش امروز نشان می‌دهد که میگرن کودکان اغلب زمینه ژنتیکی دارد. در کلینیک زاکرین مشاهده شده کودکانی که یک والد مبتلا به میگرن دارند، تا ۵۰ درصد بیشتر احتمال تجربه سردردهای میگرنی دارند. همین موضوع اهمیت ارزیابی ساختاریافته را بالا می‌برد، چرا که درمان‌های اشتباه یا ناقص ممکن است موجب مزمن شدن سردرد شود.

بررسی عصبی کودک

وقتی سردرد کودک الگوی غیرمعمول دارد یا با علائم عصبی همراه است، بررسی عصبی کودک به‌عنوان یک مرحله مهم مطرح می‌شود. این بررسی شامل تست‌های ساده تعادل، واکنش‌های عضلانی، حرکات چشمی و در صورت نیاز آزمون‌های شناختی است.

در پژوهشی که در سال ۲۰۲۳ منتشر شد، مشخص شد بیش از ۷۵ درصد کودکانی که سردردهای مداوم داشتند، در آزمون‌های توجه یا سرعت پردازش عملکرد زیر میانگین داشتند. این عدد به ما می‌گوید که سردرد گاهی نشانه یک مشکل عمیق‌تر است؛ نه یک اتفاق سطحی.

وجود متخصصی مانند دکتر فرامرز ذاکری در این مرحله اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا تجربه بالینی باعث می‌شود علائم کوچک اما مهم در رفتار کودک به‌درستی تشخیص داده شود.

نقش سبک زندگی در بروز سردرد

یکی از نکات کمتر توجه‌شده این است که سبک زندگی کودک از تغذیه تا خواب و از برنامه مدرسه تا تعاملات اجتماعی، در بروز سردرد نقش جدی دارد. در بررسی‌های بین‌المللی منتشرشده در سال ۲۰۲۱ مشخص شد که:

– کودکانی که کمتر از ۸ ساعت خواب دارند، ۴۵ درصد بیشتر سردرد تجربه می‌کنند.
– مصرف کم آب، احتمال سردرد را تا ۳۰ درصد افزایش می‌دهد.
– کودکانی که روزانه بیشتر از ۲ ساعت روبه‌روی صفحه موبایل یا تبلت هستند، ۲ برابر بیشتر از دیگران سردرد گزارش می‌کنند.

این اعداد نشان می‌دهد که گاهی تغییرات ساده، تأثیری بسیار بزرگ دارد.

ارتباط بیش‌فعالی (ADHD) با سردرد کودک

در بسیاری از گفتگوهای والدین در کلینیک، موضوع ارتباط سردرد و بیش‌فعالی مطرح می‌شود. کودکان دارای ADHD معمولاً تمرکز پایدار ندارند، سریع دچار خستگی ذهنی می‌شوند و فعالیت عصبی مغزشان در برخی نواحی بیش از حد فعال است. همین مسئله موجب بروز فشار شناختی و در نهایت سردرد می‌شود.

طبق آمار، حدود ۲۸ درصد کودکان بیش‌فعال سردردهای مکرر را گزارش می‌کنند. این رقم تقریباً دو برابر کودکان بدون ADHD است. بنابراین دور از انتظار نیست که بخشی از والدین هنگام درخواست درمان عدم تمرکز کودکان متوجه شوند سردرد نیز بخشی از تصویر کلی عملکرد مغز است.

نقش نوروفیدبک در کاهش سردردهای کودکان

نوروفیدبک سال‌هاست به‌عنوان یکی از روش‌های غیرتهاجمی برای تنظیم فعالیت مغز مطرح است. در سال ۲۰۲۳ نتایج یک مطالعه نشان داد کودکانی که برای اضطراب، مشکلات تمرکز یا اختلالات یادگیری از نوروفیدبک استفاده کردند، تا ۳۵ درصد کاهش در تجربه سردرد داشتند. دلیل این اتفاق، کاهش تنش عصبی و بهبود توانایی مغز در تنظیم واکنش‌هاست.

برای والدینی که نگران بررسی عوارض نوروفیدبک بر کودکان هستند، باید گفت طبق تحقیقات، نوروفیدبک جزو روش‌های بسیار کم‌خطر محسوب می‌شود، زیرا اثری دارویی ندارد و فقط بازخورد از امواج مغزی ارائه می‌دهد. البته اجرای آن باید توسط متخصص باتجربه انجام شود تا نتایج پایدار و مؤثر باشد.

سردرد مرتبط با کم‌خوابی

کم‌خوابی یکی از عوامل پنهان اما مهم در سردردهای کودکان است. به‌طور میانگین، کودکان دبستانی به ۹ تا ۱۱ ساعت خواب شبانه نیاز دارند. اما طبق گزارش وزارت بهداشت ایران، بیش از ۵۵ درصد دانش‌آموزان کمتر از ۸ ساعت می‌خوابند. کم‌خوابی نظم هورمونی را به هم می‌ریزد، باعث تحریک‌پذیری می‌شود و حساسیت مغز به نور و صدا را افزایش می‌دهد.

کودکانی که خواب ناکافی دارند معمولاً صبح‌ها با سردرد از خواب بیدار می‌شوند؛ همان چیزی که والدین آن را با عبارت سردرد صبحگاهی کودک توصیف می‌کنند.

سردرد همراه با تهوع در کودکان

وقتی والدین از سردرد همراه با تهوع در کودکان حرف می‌زنند، معمولاً احتمال میگرن بسیار بالاست. ترکیب سردرد، تهوع، بی‌حالی و حساسیت به نور یکی از الگوهای کلاسیک میگرن کودکانه محسوب می‌شود. طبق تحقیقات، در ۶۵ درصد کودکان مبتلا به میگرن، تهوع بخشی از علائم حمله است.

نکته مهم این است که تهوع و سردرد شدید می‌تواند به کاهش اشتها و در نتیجه افت انرژی بیانجامد، و همین افت انرژی در چرخه‌ای معیوب دوباره سردرد را تشدید می‌کند.

سردرد در کودکان دبستانی

دوران دبستان مرحله‌ای است که کودکان فشارهای جدیدی را تجربه می‌کنند؛ نشستن طولانی در کلاس، تکالیف بیشتر، رقابت تحصیلی و تغییرات اجتماعی. بنابراین طبیعی است که سردرد در کودکان دبستانی بیشتر دیده شود. طبق آمار جهانی، ۲۵ تا ۳۰ درصد کودکان دوره دبستان حداقل سه بار در ماه سردرد گزارش می‌کنند.

در این گروه سنی معمولاً سه عامل نقش مهمی دارند:
– خستگی چشم
– اضطراب امتحان
– اختلالات یادگیری

وقتی کودک برای درک مفاهیم بیشتر از دیگران انرژی مصرف می‌کند، مغز زودتر خسته می‌شود و این خستگی خود را به صورت سردرد نشان می‌دهد.

درمان سردرد کودکان بدون دارو

همه والدین ابتدا به دنبال راه‌حلی ساده و بدون دارو برای رفع سردرد هستند. خوشبختانه در بسیاری موارد این امکان وجود دارد. برخی از روش‌های مؤثر عبارتند از:
– تنظیم برنامه خواب
– کاهش استفاده از صفحه‌نمایش
– هیدراتاسیون کافی
– اصلاح تغذیه
– تمرینات آرام‌سازی
– تنظیم بار تکالیف درسی

در مواردی که سردرد با اضطراب همراه است، روش‌هایی مانند آموزش مهارت‌های کنترل تنش و راههای درمان استرس کودکان کمک قابل توجهی دارد. در برخی موارد نیز نوروفیدبک می‌تواند به بهبود تنظیم مغز و کاهش سردرد کمک کند.

نتیجه‌گیری

سردرد کودکان یک علامت ساده نیست؛ پنجره‌ای است به وضعیت عصبی، روانی و سبک زندگی کودک. هر سردرد پیام خاصی از مغز دارد و تحلیل درست آن اهمیت زیادی دارد. از مشکلات ساده مانند کم‌خوابی یا کم‌آبی گرفته تا مسائل عمیق‌تر مثل اضطراب یا اختلالات یادگیری، همگی می‌توانند پشت این نشانه پنهان شوند.

کلینیک زاکرین سال‌هاست با تکیه بر ارزیابی‌های دقیق عصبی و تجربیات ارزشمند دکتر فرامرز ذاکری به والدین کمک می‌کند علت اصلی سردرد را کشف کرده و برای درمان آن مسیر علمی و درست انتخاب کنند. مراقبت از سلامت مغز کودک، سرمایه‌گذاری برای آینده اوست؛ آینده‌ای که با شناخت درست، قابل‌مدیریت و روشن‌تر می‌شود.