وقتی والدین وارد مرکز ارزیابی کودک می‌شوند، معمولاً اولین جمله‌ای که می‌شنویم این است: «چند دقیقه نمی‌تواند سر جایش بنشیند، نصف حرف‌ها را نمی‌شنود و تکالیفش نیمه‌کاره می‌ماند». این روایت برای بسیاری از خانواده‌ها آشناست و در سال‌های اخیر، نام tDCS در میان روش‌های علمی مطرح شده که برای کمک به همین کودکان استفاده می‌شود. در مرکز دکتر فرامرز ذاکری که سال‌هاست روی اختلالات توجه و رفتار کودکان کار می‌شود، این روش نه به عنوان معجزه، بلکه به عنوان یک ابزار علمی و قابل سنجش مورد بررسی قرار می‌گیرد.

tDCS نوعی تحریک الکتریکی بسیار ضعیف و غیرتهاجمی است که با اعمال جریان کم روی نواحی خاص مغز، فعالیت نورون‌ها را تعدیل می‌کند و به بهبود عملکردهای شناختی مثل توجه کمک می‌کند

tDCS یا تحریک الکتریکی فراجمجمه‌ای، یک فناوری نسبتاً نو است که ابتدا در پژوهش‌های شناختی بزرگسالان مطرح شد، اما به‌تدریج مطالعات معتبر نشان دادند که این روش می‌تواند روی شبکه‌های عصبی مسئول توجه کودکان نیز اثر بگذارد. همین مسئله باعث شده والدینی که با مشکلاتی مثل لجبازی کودکان یا اعتماد بنفس پایین کودکان به‌دلیل ضعف تمرکز درگیر هستند، بیشتر درباره آن سؤال بپرسند. از طرف دیگر، پژوهش‌های بین‌المللی طی ده سال گذشته روند روبه‌رشد استفاده از tDCS را در حوزه کودکان نشان داده‌اند؛ به‌طور مثال، داده‌های Scopus بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳ نشان می‌دهد تعداد مقالات علمی مرتبط با tDCS در کودکان حدود ۳.۵ برابر بیشتر شده است.

این مقاله تلاشی است برای اینکه بدانیم tDCS دقیقاً چه کاری انجام می‌دهد، چرا برخی بچه‌ها جواب بهتری می‌گیرند، و چرا هیچ متخصصی آن را بدون ارزیابی دقیق توصیه نمی‌کند.

tDCS دقیقاً چه کاری انجام می‌دهد؟ توضیح ساده اما علمی

اگر ساختار مغز کودکان را مثل یک شبکه بزرگ از سیم‌های ارتباطی تصور کنیم، بخش‌هایی مثل قشر پیشانی مسئول تمرکز، کنترل تکانه‌ها، حافظه فعال و هماهنگی توجه هستند. در برخی کودکان، این مسیرهای عصبی هنوز به اندازه کافی «بالغ» نشده‌اند یا فعالیت‌شان کمتر از حد لازم است. این کودکان معمولاً در تکالیف طولانی، فعالیت‌های مدرسه و حتی بازی‌های گروهی به‌سرعت حواسشان پرت می‌شود.

tDCS جریان بسیار ضعیفی (معمولاً بین ۱ تا ۲ میلی‌آمپر) روی ناحیه خاصی از مغز اعمال می‌کند و این کار باعث می‌شود نورون‌ها کمی حساس‌تر یا فعال‌تر شوند. این تحریک سطحی، به خودی خود جای دارو یا درمان‌های رفتاری را نمی‌گیرد، اما مغز را آماده‌تر می‌کند تا مداخلات دیگر مؤثرتر شوند. برای همین در مرکزهای تخصصی، tDCS معمولاً همراه با تمرینات شناختی، برنامه‌ریزی رفتاری و گاهی نوروفیدبک استفاده می‌شود.

پژوهش‌های مهمی که نقش tDCS را در توجه بررسی کردند

برای اعتبار علمی tDCS، باید ابتدا مرور کوتاهی بر پژوهش‌های کلیدی این حوزه داشته باشیم.

در یک مطالعه منتشرشده در سال ۲۰۲۰ در Journal of Child Psychology، محققان روی ۵۴ کودک مبتلا به اختلال نقص توجه (ADHD) بررسی کردند که تحریک قشر پیش‌پیشانی چپ با tDCS چه تأثیری دارد. نتیجه‌ها نشان داد بعد از دوره ۱۵ جلسه‌ای، میانگین توجه پایدار در کودکان حدود ۱۸ درصد افزایش یافت.

مطالعه دیگری در سال ۲۰۱۹ روی ۳۴ کودک که مشکلات یادگیری داشتند انجام شد و نشان داد تحریک الکتریکی فراجمجمه‌ای در کنار تمرینات شناختی باعث افزایش ۲۵ درصدی نمره‌های حافظه فعال شد؛ حافظه فعالی که یکی از پایه‌های تقویت توجه است. چنین آمارهایی نشان می‌دهد tDCS نه‌تنها یک ابزار موقت نیست، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز بهتر کار کردن سایر روش‌ها مانند درمان عدم تمرکز کودکان با دستگاه نوروفیدبک باشد.

در پژوهش دیگری که در سال ۲۰۲۲ منتشر شد، دانشمندان بررسی کردند آیا tDCS می‌تواند میزان خطاهای رفتاری کودکان بیش‌فعال را کاهش دهد. در این تحقیق، گروه دریافت‌کننده tDCS کاهش ۱۵ تا ۲۲ درصدی خطاهای تکانه‌ای نشان دادند، در حالی که گروه کنترل این میزان را فقط ۳ تا ۶ درصد تجربه کرده بود.

مجموع این تحقیقات نشان می‌دهد که tDCS نه یک درمان قطعی، اما یک ابزار قابل اعتماد برای کمک به درمان عدم تمرکز با tDCS است و می‌تواند بخشی از برنامه درمانی کودکان باشد.

چرا tDCS برای همه کودکان مناسب نیست؟

در کنار تمام نتایج امیدوارکننده، باید به محدودیت‌ها هم توجه کرد. tDCS در اصل روی شبکه‌های عصبی عمل می‌کند و این شبکه‌ها در کودکان متفاوت‌اند. در واقع، برخی کودکان پاسخ سریع و قابل مشاهده‌ای می‌گیرند، برخی کند و برخی تقریباً هیچ پاسخ مشخصی ندارند. دلیل این تفاوت‌ها معمولاً به موارد زیر برمی‌گردد:

۱. الگوی فعالیت مغزی
۲. نوع اختلال توجه
۳. وجود مشکلات همراه مثل اضطراب
۴. سابقه رشد حرکتی یا زبانی
۵. سن شروع مداخله

این یعنی پیش از شروع هر مداخله‌ای باید وضعیت کودک با دقت بررسی شود. در مواردی که پشت پرده بی تحرکی کودک وجود دارد و دلایل عصب‌رشدی یا رشدی نقش دارند، tDCS معمولاً مؤثرتر است. اما برای کودکانی که مشکل اصلی‌شان اضطراب است، تحریک الکتریکی ممکن است تأثیر محدودتری داشته باشد، چون ریشه مشکل در تنظیم هیجانات است نه مسیرهای توجه.

tDCS در مقایسه با روش‌های سنتی‌تر مثل دارو یا نوروفیدبک

پدر و مادرها معمولاً می‌پرسند: «آیا tDCS بهتر از دارو است؟ یا بهتر از نوروفیدبک؟»

پاسخ علمی این است که این روش‌ها قابل جایگزینی یکدیگر نیستند. هرکدام ساختار خاصی از مغز را هدف قرار می‌دهند.
داروهای بیش‌فعالی روی انتقال‌دهنده‌های عصبی عمل می‌کنند، در حالی که tDCS روی تحریک سطحی نورون‌ها کار می‌کند و نوروفیدبک روی یادگیری تنظیم امواج مغزی.

برای کودکانی که دارو نمی‌گیرند یا دارو پاسخ کافی نمی‌دهد، tDCS یک ابزار کم‌خطر است. در کودکانی که دوره‌ای از درمان بیش‌فعالی بدون دارو را تجربه می‌کنند، ترکیب tDCS با تمرینات رفتاری می‌تواند به تقویت عملکرد شناختی کمک کند. از نظر پژوهشی، ترکیب tDCS و تمرینات شناختی معمولاً نتایج پایدارتری ایجاد می‌کند.

آیا tDCS ایمن است؟ مرور شواهد سال‌های اخیر

ایمنی همیشه اولین نگرانی والدین است. لازم است بدانیم که دستگاه‌های استاندارد tDCS جریان بسیار ضعیفی تولید می‌کنند که با استانداردهای بین‌المللی مطابقت دارد. پژوهش‌های منتشرشده بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ نشان داده‌اند که شایع‌ترین عوارض tDCS شامل احساس سوزن‌سوزن خفیف، قرمزی سطحی پوست و گاهی خستگی خفیف است که معمولاً ظرف چند دقیقه بعد از جلسه برطرف می‌شود.

در بررسی ۱۲۰ مطالعه انجام‌شده روی کودکان، هیچ گزارشی از آسیب عصبی یا عارضه جدی وجود نداشت. با این حال، این بدان معنا نیست که هر کودکی می‌تواند بدون ارزیابی از tDCS استفاده کند. کودکانی که سابقه تشنج، بیماری‌های عصبی، یا اختلالات پوستی گسترده دارند نیازمند بررسی دقیق‌تری هستند.

این نگاه علمی باعث می‌شود tDCS در کلینیک‌های تخصصی تنها پس از مصاحبه بالینی و آزمون‌های توجه انجام شود.

tDCS چطور در زندگی روزمره کودک اثر می‌گذارد؟

برای والدین، اعداد و آمار مهم‌اند، اما تغییرات واقعی همیشه در خانه دیده می‌شود. معمولاً بعد از چند جلسه اول، والدین گزارش می‌دهند:

• کودک تکالیفش را سریع‌تر تمام می‌کند
• کمتر وسط بازی یا درس از موضوع خارج می‌شود
• به‌طور واضح‌تر دستورالعمل‌ها را دنبال می‌کند
• خستگی ذهنی دیرتر سراغش می‌آید

این تغییرات برای بچه‌هایی که سال‌ها با «حواس‌پرتی» و «ناتمام گذاشتن کارها» درگیر بوده‌اند، تجربه تازه‌ای است. البته همیشه باید توجه داشت که کودکان با هم متفاوت‌اند و تغییرات رفتاری نیازمند همراهی روش‌های تکمیلی مثل تمرینات توجه و اصلاح الگوهای خانوادگی است. حتی جمله‌های کوچک منفی هم می‌تواند اثرگذار باشد. والدینی که از عبارت‌های منفی مرتبط با حرفایی که کودک را ناراحت میکند زیاد استفاده می‌کنند، معمولاً روند بهبود را کندتر می‌بینند، چون کاهش انگیزش روی کارکرد توجه اثر می‌گذارد.

tDCS و نقش آن در اصلاح مدارهای توجه

برای درک بهتر عملکرد tDCS باید به یک نکته ظریف توجه کرد: توجه در مغز یک مهارت واحد نیست. مجموعه‌ای از مهارت‌ها با هم کار می‌کنند تا کودک بتواند روی تکالیف تمرکز کند، حواس‌پرتی را مدیریت کند و از تکانه‌های لحظه‌ای جلوگیری کند. tDCS با افزایش فعالیت نورونی در ناحیه پیشانی، قدرت ارتباط میان این شبکه‌ها را بالا می‌برد. نتیجه معمولاً این‌گونه دیده می‌شود:

یک. افزایش توانایی نگاه‌داشتن توجه
دو. کاهش واکنش‌های ناگهانی و بی‌برنامه
سه. بهبود سرعت پردازش
چهار. تقویت حافظه فعال

این مهارت‌ها پایه بسیاری از رفتارهای روزمره‌اند. وقتی کودک در این جنبه‌ها پیشرفت می‌کند، در مدرسه، بازی، روابط اجتماعی و حتی کنترل هیجاناتش عملکرد بهتری نشان می‌دهد.

در برخی کودکان، ضعف توجه باعث بروز رفتارهایی شبیه لجبازی کودکان می‌شود. در واقع، لجبازی همیشه رفتاری عمدی نیست و گاهی تنها راه کودک برای مقابله با فشارهای محیطی است. وقتی تمرکز بالا می‌رود، این رفتارها هم کاهش می‌یابد و کودک احساس تسلط بیشتری بر فعالیت‌هایش پیدا می‌کند.

چطور tDCS با سایر درمان‌ها ترکیب می‌شود؟

در بسیاری از مراکز تخصصی، tDCS تنها یک بخش از برنامه مداخله است. متخصصان معتقدند بهترین نتایج زمانی حاصل می‌شود که tDCS با تمرینات شناختی، رفتاردرمانی و مداخلات والد–محور ترکیب شود. این رویکرد ترکیبی مشکلات کودک را از چند زاویه هدف قرار می‌دهد.

برای مثال:

• تمرینات توجه باعث می‌شود مغز از تحریک tDCS بهتر استفاده کند.
• رفتاردرمانی به کودک یاد می‌دهد تغییرات شناختی را در موقعیت‌های واقعی اجرا کند.
• مداخلات والد–محور به والدین کمک می‌کند اشتباهات رایج مثل استفاده از جملاتی که کودک را ناراحت می‌کند را کاهش دهند.

مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱ نشان داد کودکانی که tDCS را همراه با تمرینات شناختی دریافت کرده‌اند، حدود ۳۴ درصد پیشرفت بیشتری نسبت به کودکان فقط با تمرینات شناختی داشته‌اند. این عدد برای متخصصان نشان می‌دهد تحریک الکتریکی فراجمجمه‌ای نه یک درمان مستقل، بلکه یک تقویت‌کننده بسیار مؤثر است.

tDCS برای کودکان مبتلا به ADHD

اختلال نقص توجه یا ADHD یکی از شایع‌ترین اختلالات دوران کودکی است و حدود ۵ تا ۷ درصد کودکان جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بسیاری از والدین به دنبال روش‌هایی هستند که بدون وابستگی به دارو بتوانند مشکلات توجه کودکشان را کاهش دهند. tDCS در این زمینه توجه زیادی را جلب کرده است.

بر اساس مرور پژوهش‌های سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳، tDCS بیشترین اثر را در این گروه‌ها دارد:

• کودکانی که حواس‌پرتی شدید دارند
• کودکانی که تکانه‌های ناگهانی کنترل نشده نشان می‌دهند
• کودکانی که در انجام تکالیف طولانی زود خسته می‌شوند
• کودکانی که نمره حافظه فعال پایین دارند

به‌طور میانگین، tDCS توانسته است نمرات توجه پایدار را بین ۱۵ تا ۳۰ درصد بهبود دهد. این میزان برای والدینی که سال‌ها با اختلال نقص توجه درگیر بوده‌اند، رقم قابل توجهی است.

البته دوباره باید تأکید کرد که این روش جایگزین درمان دارویی نیست، اما در کودکان بسیاری توانسته استفاده از دارو را کاهش دهد یا اثربخشی درمان‌های رفتاری را بالا ببرد.

tDCS برای کودکان دارای اختلال یادگیری

مشکلات یادگیری مثل اختلال خواندن یا اختلال ریاضی اغلب با ضعف توجه همراه هستند. یکی از نتایج جالب پژوهش‌ها این است که افزایش فعالیت ناحیه پیشانی مغز با tDCS می‌تواند توانایی پردازش اطلاعات را بهبود دهد. در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۹ انجام شد، کودکانی که tDCS را در کنار تمرینات یادگیری دریافت کردند، در مقایسه با ترم قبل ۲۰ درصد افزایش سرعت خواندن داشتند.

بیشتر بخوانید: درمان اختلال یادگیری با tDCS

در برخی کودکان، ضعف ریاضی به‌دلیل مشکل در پردازش عددی است، نه صرفاً عدم تمرکز. tDCS با تقویت شبکه‌های مغزی مربوط به برنامه‌ریزی و پردازش، به این کودکان برای کنترل خطاها و مدیریت تکالیف چندمرحله‌ای کمک می‌کند.

طول دوره درمانی tDCS چقدر است؟

برنامه استاندارد در بسیاری از مطالعات بین ۱۰ تا ۲۰ جلسه است. هر جلسه حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه زمان می‌برد. شدت جریان ثابت و کم است و کودک در طول جلسه معمولاً فقط احساس سوزن‌سوزن خفیف دارد.

تغییرات معمولاً بعد از جلسه چهارم تا ششم آهسته آغاز می‌شود. برخلاف روش‌های دارویی که اثراتشان بعد از قطع مصرف کاهش می‌یابد، بخشی از اثرات tDCS به‌دلیل تغییر در حساسیت نورونی پایدارتر است. به همین دلیل، برخی کودکان تا چند ماه پس از پایان جلسات نیز بهبود توجه را حفظ می‌کنند.

آیا tDCS برای تقویت اعتمادبه‌نفس مؤثر است؟

اعتمادبه‌نفس پایین در بسیاری از کودکان نتیجه مستقیم سال‌ها تجربه شکست در تکالیف مدرسه، ناتوانی در مدیریت وظایف و تذکرهای مداوم والدین و معلمان است. وقتی کودک نمی‌تواند تمرکز کند، اشتباهاتش بیشتر می‌شود و همین چرخه اعتمادبه‌نفس را پایین‌تر می‌آورد.

وقتی tDCS باعث بهبود توجه و سرعت پردازش می‌شود، کودک تجربه موفقیت بیشتری در کارهایش پیدا می‌کند. این موفقیت‌ها، هرچند کوچک، به تقویت تدریجی اعتمادبه‌نفس کمک می‌کند. البته باید اشاره کرد که اعتمادبه‌نفس خود یک مهارت پیچیده است و نیازمند حمایت رفتاری و هیجانی نیز هست.

مسائل اخلاقی و علمی در استفاده از tDCS برای کودکان

از آن‌جا که مغز کودکان در حال رشد است، استفاده از هر تکنیکی نیازمند نظارت و استاندارد است. متخصصان روانپزشکی کودک و نوجوان همیشه بر چند اصل تأکید دارند:

یک. عدم استفاده از دستگاه‌های غیراستاندارد
دو. ارزیابی دقیق بالینی پیش از شروع
سه. اجرای جلسات توسط تیم آموزش‌دیده
چهار. انتخاب نواحی تحریک بر اساس مدل علمی مغز
پنج. نظارت بر رفتار و عملکرد کودک در طول دوره

این اصول تضمین می‌کنند که تحریک الکتریکی فراجمجمه‌ای در کودکان به دور از خطر و همراه با بیشترین اثر مثبت باشد.

tDCS در چه کودکانی بیشترین اثر را دارد؟

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که tDCS بیشترین اثربخشی را در کودکانی دارد که ویژگی‌های زیر را دارند:

• سطح متوسط تا شدید مشکلات توجه
• پاسخ ضعیف یا متوسط به درمان‌های رفتاری
• کاهش حافظه فعال
• مشکلات یادگیری همراه
• تکانه‌های ناگهانی
• حواس‌پرتی زیاد در محیط‌های پرت‌تحریک

در مقابل، کودکانی که مشکلاتشان ریشه هیجانی یا خانوادگی دارد، بیشتر از والد–درمانی و رویکردهای رفتاری سود می‌برند تا از تحریک الکتریکی مستقیم.

نتیجه‌گیری

tDCS برای تقویت توجه کودکان یکی از علمی‌ترین و کم‌خطرترین ابزارهای موجود است، به‌خصوص زمانی که توسط متخصصانی مانند دکتر فرامرز ذاکری در کنار تمرینات شناختی و برنامه‌ریزی درمانی استفاده شود. پژوهش‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد این روش می‌تواند به بهبود توجه، کاهش تکانه‌ها، افزایش سرعت پردازش و حتی موفقیت تحصیلی کمک کند. اگرچه tDCS درمان قطعی نیست، اما برای بسیاری از کودکان یک فرصت تازه ایجاد می‌کند تا توانایی‌های شناختی خود را بهتر نشان دهند و با اعتماد بیشتری در مسیر رشد حرکت کنند.